Jeśli chcesz być informowany/a na bieżąco o wydarzeniach prosto z Homo Faber, zapisz się do naszego newslettera.
Strona główna > Warto poczytać > Teksty
Społeczeństwo składa się z ludzi różniących się od siebie. Im większe różnice od ogółu w jednostce tym możliwość odrzucenia jest większa. Różnice w ludziach mogą stać się powodem wykluczenia jednostki ze społeczeństwa, wytworzenia barier uniemożliwiających osobie normalne funkcjonowanie, jak również mogą być bariery, które od początku mogą utrudniać funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie. Szacunek do drugiego człowieka jest podstawową postawą, która chroni drugiego człowieka przed dyskryminacją, często jednak sama postawa nie wystarczy.
Nie ma jednakowej definicji niepełnosprawności. Niepełnosprawność jest pojęciem wieloznacznym i wielopłaszczyznowym. Można przyjąć, że osoba niepełnosprawna to osoba, której sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi.
Według Narodowego Spisu Powszechnego (operującego ostatnimi pełnymi danymi) w Polsce w 2002 roku liczba osób niepełnosprawnych ogółem wynosiła blisko 5,5 mln. Najczęstszymi przyczynami niepełnosprawności są schorzenia układu krążenia, narządów ruchu oraz schorzenia neurologiczne. Niższy udział procentowy stanowią schorzenia związane z uszkodzeniami narządu wzroku i słuchu, z chorobą psychiczną i upośledzeniem umysłowym. Osoby te wymagają szczególnego podejścia w edukacji, na rynku pracy i w życiu codziennym.
Według Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych „dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność” oznacza jakiekolwiek różnicowanie, wykluczenie, lub ograniczenie ze względu na niepełnosprawność, którego celem lub skutkiem jest naruszenie lub zniweczenie uznania, korzystania z lub wykonywania wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie gospodarki, społecznej, kulturalnej, obywatelskiej lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie, na zasadach równości z innymi osobami. Obejmuje to wszelkie przejawy dyskryminacji, w tym odmowę racjonalnego usprawnienia.
Bariery w integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych mogą być wewnętrzne lub zewnętrzne wobec jednostki. Do barier wewnętrznych (po stronie jednostki) zaliczono ograniczenia, które wynikają ze stanu zdrowia lub z niepełnosprawności w biologicznym znaczeniu, oraz braki w potencjale jednostki jeżeli chodzi o kompetencje społeczne i zawodowe a także postawy wobec aktywności zawodowej. Do barier zewnętrznych zalicza się bariery wynikające ze świata materialnego (np. architektoniczne) i świata społecznego. Szczególnymi kategoriami barier zewnętrznych są: postawy otoczenia osób niepełnosprawnych (rodziny, współpracowników, pracodawców i innych osób). Tutaj możemy wyróżnić kilka rodzajów dyskryminacji osób niepełnosprawnych, tworzących pewnego rodzaju ciąg: unikanie bliskich i nieformalnych kontaktów, upowszechnianie nieprzychylnych opinii o osobach niepełnosprawnych, usankcjonowanie negatywnego stosunku do osób niepełnosprawnych, w końcu izolacja od społeczeństwa. Do kategorii barier zewnętrznych zaliczamy również dysfunkcje systemów związanych z orzecznictwem, rehabilitacją i integracją zawodową osób niepełnosprawnych.
Bariery architektoniczno – przestrzenne są to zazwyczaj bariery pierwotne. Stanowią one także źródło i przyczynę barier wtórnych – w otoczeniu, w edukacji, na rynku pracy, w komunikacji i w innych obszarach służących integracji społecznej. Od barier architektonicznych nie jest wolna większość obiektów w miastach. Mniej utrudnień zarejestrowano w drzwiach wejściowych oraz na drodze prowadzącej do badanego budynku natomiast z największymi utrudnieniami spotykają się osoby niepełnosprawne wewnątrz badanych obiektów. Najwięcej barier znajduje się w placówkach oświatowych (lepsza sytuacja tylko w szkolnictwie wyższym) oraz w instytucjach kulturalnych – najmniej utrudnień odnotowano w placówkach handlowych.
Statystyki wskazują, że osoby niepełnosprawne są gorzej wykształcone, charakteryzują się niższą aktywnością zawodową. Może to świadczyć o tym, że brak jest lub źle funkcjonują organizacyjne, prawne i finansowe mechanizmy, które, przykładowo, umożliwią każdej osobie niesprawnej ruchowo, szybko i bez ponoszenia dodatkowych wydatków przybyć do miejsca nauki, które ta osoba sama wybrała. Szczególną różnicę w stanie zatrudnienia i edukacji osób niepełnosprawnych można zauważyć w porównaniu miast i wsi w Polsce. Na wsiach można zauważyć niedostatki infrastruktury technicznej (drogi, transport publiczny, środki nowoczesnej komunikacji, dostęp do sieci informacyjnych) czy też infrastruktury społecznej (brak instytucji edukacyjnych i kulturalnych), co uwzględnione w jedno stanowi swoistą barierę. Wsie charakteryzują się małą liczbą zakładów pracy biorąc ogółem, w tym nadzwyczaj małą liczbą zakładów zainteresowanych zatrudnianiem osób niepełnosprawnych (zakładów pracy chronionej, firm i instytucji z otwartego rynku pracy).Według ostatniego spisu powszechnego procent z wykształceniem ponadpodstawowym był wśród osób niepełnosprawnych znacznie niższy niż w grupie osób sprawnych (47,8% w stosunku do 74,4%) i na ogół było to wykształcenie zasadnicze zawodowe (22%).1W miastach niepełnosprawni mężczyźni posiadają wyższe wykształcenie sześć razy częściej, a kobiety pięć razy częściej niż na wsi. Trzykrotnie częściej na wsi niż w mieście spotykamy osoby niepełnosprawne (mężczyzn i kobiety) z wykształceniem niepełnym podstawowym lub bez wykształcenia szkolnego.2
A jak wygląda w Polsce wsparcie Państwa dla osób niepełnosprawnych? Wyróżniamy w Polsce dwa rodzaje orzecznictwa nadające status osoby niepełnosprawnej – do celów pozarentowych oraz dla celów rentowych, które dają takiej osobie ulgi lub środki finansowe. Orzecznictwo rentowe prowadzone jest przez Lekarza Rzeczoznawcę KRUS, Lekarza Orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) oraz komisje lekarskie podległe: MON lub MSWiA. Orzecznictwo pozarentowe prowadzone jest przez Zespoły do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności. Można wyróżnić tu: Powiatowe Zespoły do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (PZON)(pierwsza instancja) jak również Wojewódzkie Zespoły do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (WZON) (druga instancja). PZON który działa w mieście na prawach powiatu może zostać nazwany – Miejskim Zespołem do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności. W orzeczeniu powiatowego zespołu (poza ustaleniem niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności) powinny być zawarte wskazania dotyczące m.in.: odpowiedniego zatrudnienia uwzględniającego psychofizyczne możliwości danej osoby; szkolenia, w tym specjalistycznego; zatrudnienia w zakładzie aktywności zawodowej; uczestnictwa w terapii zajęciowej; konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie danej osoby; korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji, przez co rozumie się korzystanie z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych świadczonych przez sieć instytucji pomocy społecznej, organizacje pozarządowe oraz inne placówki itd. W Polsce występuje również system wsparcia, którym objęte zostają osoby niepełnosprawne. Szczególną rolę przyznaje się tu Pełnomocnikowi do Spraw Osób Niepełnosprawnych oraz Państwowemu Funduszowi Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych jest funduszem celowym, którego środki przeznaczane są na rehabilitację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych.
Walka z dyskryminacją odbywa się na trzech zgodnych z prawem szczeblach – międzynarodowym, Wspólnotowym (Unia Europejska) oraz narodowym. Zainteresowanie problematyką osób niepełnosprawnych obecne jest na arenie międzynarodowej od połowy XX wieku. Wszystkie akty prawne miały na celu realną zmianę funkcjonowania osób niepełnosprawnych na poziomie edukacyjnym (dostępność edukacji), zawodowym (promocja aktywizacji zawodowej i zatrudniania), osobistym (status osoby niepełnosprawnej i wynikające z niego uprawnienia) i społecznym (podejmowanie ról społecznych, ograniczenie dyskryminacji). Wiele z nich znalazło swoje kontynuacje i uzupełnienia w ustawach krajowych. Pierwszym dokumentem była Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ustanowiona 10 grudnia 1948 roku. W artykule 2 tej deklaracji czytamy: „Każdy upoważniony jest do korzystania z wszystkich swobód ustanowionych w tej deklaracji bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, zapatrywania polityczne jak i inne: narodowość, pochodzenie społeczne, majątek, miejsce urodzenia orz innego rodzaju status”. W 1965 roku podpisano Międzynarodową Konwencję dotyczącą Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji. Służy ona jako odwołanie od prawa narodowego. W 1982 ONZ uchwaliło Światowy program działań na rzecz osób niepełnosprawnych, w 1993 Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, w 2001 Światowa Organizacja Zdrowia uchwaliła Międzynarodową Klasyfikację Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF), a w 2002 Kodeks Postępowania – zarządzanie niepełnosprawnością w miejscu pracy. Ponadto ONZ w 2006 roku uchwaliło Konwencję Praw Osób Niepełnosprawnych. Do dokumentów Rady Europy związanych z prawami osób niepełnosprawnych zaliczamy Europejską Konwencję Praw Człowieka z 1950, Europejską Kartę Społeczną (zrewidowaną) z 1996 oraz Plan działań Rady Europy dla promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: poprawianie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006–2015 uchwaloną w 2006 roku.
Wraz ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej wiążącymi stały się dla Polski akty prawa pierwotnego (traktaty) oraz prawa wtórnego (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje) dotyczące praw osób niepełnosprawnych oraz wyrównywania ich szans.
Do aktów prawa pierwotnego dotyczących osób niepełnosprawnych zaliczamy Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz Deklarację nr 22 załączoną do Aktu Końcowego Traktatu Amsterdamskiego dotyczącą Osób Niepełnosprawnych. Artykuł 13 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (uwzględniający zmiany wprowadzone traktatem z Nicei) w ustępie pierwszym stanowi, że „Bez uszczerbku dla innych postanowień niniejszego Traktatu i w granicach kompetencji, które Traktat powierza Wspólnocie, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, może podjąć środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną”. Artykuł 95 tego traktatu dotyczy zbliżenia przepisów państw członkowskich do siebie. W deklaracji nr 22 do traktatu amsterdamskiego przyjęto: „Konferencja uzgadnia, że przy wypracowaniu przedsięwzięć zgodnie z art. 95 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską organy Wspólnoty powinny uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych”. To oznacza, że zwalczanie dyskryminacji wobec osób niepełnosprawnych będzie się odbywało z pomocą instytucji unijnych a nie tylko wewnątrz państw członkowskich.
Do aktów prawa wtórnego zaliczamy Rozporządzenie (WE) nr 1107/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie praw osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowej podróżujących drogą lotniczą. Rozporządzenie to nakłada na przewoźników lotniczych zakaz (poza wyjątkami usankcjonowanymi prawem lub zasadami bezpieczeństwa) do odmowy osobie niepełnosprawnej przelotu, ze względu na jej niepełnosprawność. Osoby niepełnosprawne powinny mieć również zapewnioną pomoc w portach lotniczych jak i na pokładzie samolotu – w szczególności, pomoc ta powinna „[...]umożliwić osobom niepełnosprawnym oraz osobom o ograniczonej sprawności ruchowej przemieszczenie się z wyznaczonego punktu przylotu w porcie lotniczym do samolotu oraz z samolotu do wyznaczonego punktu odlotu z portu lotniczego, wraz z wejściem na pokład i zejściem z pokładu samolotu.[...]” jak również wszystkie informacje powinny być dostarczane w formach dostępnych dla osób niepełnosprawnych.
Innym aktem prawa wiążącego była Decyzja Komisji z dnia 21 grudnia 2007 r. dotycząca technicznej specyfikacji interoperacyjności w zakresie aspektu „Osoby o ograniczonej możliwości poruszania się” transeuropejskiego systemu kolei dużych prędkości (2008/164/WE).
Prawo europejskie operuje również szeregiem aktów prawa wtórnego jeżeli chodzi o zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Do aktów tych należą: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2204/2002 z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy państwa w zakresie zatrudnienia; Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy oraz Decyzja nr 1672/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006 r. ustanawiająca wspólnotowy program na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej – Progress.
Dyrektywa 2000/78/WE wskazuje zatrudnienie i pracę jako podstawowe elementy zapewniające równe szanse dla wszystkich. Przepisy Dyrektywy stosuje się do wszystkich osób, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, włącznie z instytucjami publicznymi.
W art. 1 Dyrektywy zawarto zamknięty katalog kryteriów dyskryminacji, na które składają się religia lub przekonania, niepełnosprawność, wiek i orientacja seksualna. Zasada równego traktowania w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z powodu niepełnosprawności. Dyrektywa stanowi, że dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce, gdy osoba jest traktowana mniej przychylnie, niż traktuje się inną osobę w analogicznej sytuacji. Przykładowo obie osoby mają podobne kwalifikacje i umiejętności natomiast pracodawca nie zatrudnia osoby niepełnosprawnej tylko dlatego że jest ona niepełnosprawna. Natomiast dyskryminacja pośrednia występuje, gdy przepisy lub praktyki mogą spowodować szczególnie niekorzystną sytuację dla osoby niepełnosprawnej, w porównaniu do innych osób. Dyskryminacja pośrednia występuje w formie zakamuflowanej, z tego względu czasem trudno jest zauważyć, czy wystąpiła. Dyrektywa jednak przewiduje wyjątek od ogólnej zasady. Jeżeli okaże się, że taki przepis, kryterium lub praktyka jest rzeczowo uzasadniona celem zgodnym z prawem, przy czym środki służące do osiągnięcia tego celu są poprawne to nie ma miejsca dyskryminacja. Ponadto w Dyrektywie uznano, że zachowanie polegające na zmuszaniu do dyskryminacji stanowi dyskryminację. Dyrektywa stanowi, że najważniejszym czynnikiem w walce z dyskryminacją osób niepełnosprawnych jest przyjęcie racjonalnych usprawnień uwzględniających potrzeby osób niepełnosprawnych, jednak środki podejmowane przez pracodawcę na ten cel nie mogą nakładać nieproporcjonalnie wysokich obciążeń.
W Polsce uchwalono na początku lat dziewięćdziesiątych Ustawę o rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (1991), powołano Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, w Konstytucji z roku 1997 art. 30,32 oraz 69 dotyczą osób niepełnosprawnych. W art.69 czytamy: „Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”. W 1997 roku zostały również uchwalone Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych oraz Karta Praw Osób Niepełnosprawnych.
W ciągu ostatnich lat można było odnotować wiele zmian w położeniu społecznym osób niepełnosprawnych w Polsce. Wprowadzone w latach 90-tych regulacje prawne, nowe rozwiązania organizacyjne i instytucjonalne zasady wspomagania tych osób, potencjał finansowy
PFRON zaczęły dawać wymierne w statystykach efekty. Wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku uruchomiło dużą pomoc finansową, którą zaczęto przeznaczać na osoby niepełnosprawne. W aglomeracjach miejskich jest wiele organizacji pozarządowych, które organizują szkolenia, warsztaty, staże dla osób niepełnosprawnych. Dokonująca się poprawa nie występuje jednak równomiernie w całym kraju. Im większe miasto tym większe możliwości, brak jednak takich centrów pomocy na wsiach. Możemy zauważyć wzrost poziomu akceptacji osób niepełnosprawnych w społeczeństwie, powoli zmniejsza się uciążliwość barier architektonicznych, przybywa szkół integracyjnych, ale ciągle jeszcze stosunkowo niska jest ich aktywność zawodowa i udział w życiu publicznym. Warto nadmienić, że nawet najlepsze uregulowania prawne niestety nie wpływają bezpośrednio na stereotyp osób niepełnosprawnych. Społeczne wykluczanie osób niepełnosprawnych jest zbyt powszechnym zjawiskiem. Pierwszy dokument mówiący o godności każdego człowieka został uchwalony w 1948 roku. Mimo że informacje o prawach człowieka są ogólnie dostępne, wciąż jeszcze można się spotkać z aktami nietolerancji w społeczeństwie. Często na ulicach można usłyszeć zwroty nawiązujące do osób niepełnosprawnych mówione w kontekście zwrócenia komuś uwagi na to że nie jest zdolny do zrobienia czegoś. Osoba niepełnosprawna słysząc takie zwroty może poczuć się napiętnowana. Jednak osoby, które to mówią nie zdają sobie często sprawy, że może to kogoś urazić. Często też używa się zwrotu „niepełnosprawny” zamiast niepełnosprawna osoba. Przykre to.
Bibliografia:
Miejski informator dla niepełnosprawnych mieszkańców Lublina. Stan prawny na 1 grudnia 2008 r., pod red. Domańska S., Kocot A, Lublin 2008.
Kutyło Ł., Krenz R., Zub M., Raport z badań. Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie lubelskim, WYG International, Warszawa 2009.
Wolski P., Utrata sprawności. Radzenie sobie z niepełnosprawnością nabytą a aktywizacja zawodowa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010.
Gąciarz B., Ostrowska A., Pańków W., Integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych w małych miastach i na terenach wiejskich uwarunkowania sukcesów i niepowodzeń, IFiS PAN, 2008.
Osoby z ograniczoną sprawnością na rynku pracy, Pod red. Brzezińskiej A., Woźniaka Z., Maja K., Wydawnictwo ACADEMICA SWPS, Warszawa 2007.
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/
DYSKRYMINACJA W NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI
Iza Zaliwska (2010-09-16)Społeczeństwo składa się z ludzi różniących się od siebie. Im większe różnice od ogółu w jednostce tym możliwość odrzucenia jest większa. Różnice w ludziach mogą stać się powodem wykluczenia jednostki ze społeczeństwa, wytworzenia barier uniemożliwiających osobie normalne funkcjonowanie, jak również mogą być bariery, które od początku mogą utrudniać funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie. Szacunek do drugiego człowieka jest podstawową postawą, która chroni drugiego człowieka przed dyskryminacją, często jednak sama postawa nie wystarczy.
Nie ma jednakowej definicji niepełnosprawności. Niepełnosprawność jest pojęciem wieloznacznym i wielopłaszczyznowym. Można przyjąć, że osoba niepełnosprawna to osoba, której sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi.
Według Narodowego Spisu Powszechnego (operującego ostatnimi pełnymi danymi) w Polsce w 2002 roku liczba osób niepełnosprawnych ogółem wynosiła blisko 5,5 mln. Najczęstszymi przyczynami niepełnosprawności są schorzenia układu krążenia, narządów ruchu oraz schorzenia neurologiczne. Niższy udział procentowy stanowią schorzenia związane z uszkodzeniami narządu wzroku i słuchu, z chorobą psychiczną i upośledzeniem umysłowym. Osoby te wymagają szczególnego podejścia w edukacji, na rynku pracy i w życiu codziennym.
Według Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych „dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność” oznacza jakiekolwiek różnicowanie, wykluczenie, lub ograniczenie ze względu na niepełnosprawność, którego celem lub skutkiem jest naruszenie lub zniweczenie uznania, korzystania z lub wykonywania wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie gospodarki, społecznej, kulturalnej, obywatelskiej lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie, na zasadach równości z innymi osobami. Obejmuje to wszelkie przejawy dyskryminacji, w tym odmowę racjonalnego usprawnienia.
Bariery w integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych mogą być wewnętrzne lub zewnętrzne wobec jednostki. Do barier wewnętrznych (po stronie jednostki) zaliczono ograniczenia, które wynikają ze stanu zdrowia lub z niepełnosprawności w biologicznym znaczeniu, oraz braki w potencjale jednostki jeżeli chodzi o kompetencje społeczne i zawodowe a także postawy wobec aktywności zawodowej. Do barier zewnętrznych zalicza się bariery wynikające ze świata materialnego (np. architektoniczne) i świata społecznego. Szczególnymi kategoriami barier zewnętrznych są: postawy otoczenia osób niepełnosprawnych (rodziny, współpracowników, pracodawców i innych osób). Tutaj możemy wyróżnić kilka rodzajów dyskryminacji osób niepełnosprawnych, tworzących pewnego rodzaju ciąg: unikanie bliskich i nieformalnych kontaktów, upowszechnianie nieprzychylnych opinii o osobach niepełnosprawnych, usankcjonowanie negatywnego stosunku do osób niepełnosprawnych, w końcu izolacja od społeczeństwa. Do kategorii barier zewnętrznych zaliczamy również dysfunkcje systemów związanych z orzecznictwem, rehabilitacją i integracją zawodową osób niepełnosprawnych.
Bariery architektoniczno – przestrzenne są to zazwyczaj bariery pierwotne. Stanowią one także źródło i przyczynę barier wtórnych – w otoczeniu, w edukacji, na rynku pracy, w komunikacji i w innych obszarach służących integracji społecznej. Od barier architektonicznych nie jest wolna większość obiektów w miastach. Mniej utrudnień zarejestrowano w drzwiach wejściowych oraz na drodze prowadzącej do badanego budynku natomiast z największymi utrudnieniami spotykają się osoby niepełnosprawne wewnątrz badanych obiektów. Najwięcej barier znajduje się w placówkach oświatowych (lepsza sytuacja tylko w szkolnictwie wyższym) oraz w instytucjach kulturalnych – najmniej utrudnień odnotowano w placówkach handlowych.
Statystyki wskazują, że osoby niepełnosprawne są gorzej wykształcone, charakteryzują się niższą aktywnością zawodową. Może to świadczyć o tym, że brak jest lub źle funkcjonują organizacyjne, prawne i finansowe mechanizmy, które, przykładowo, umożliwią każdej osobie niesprawnej ruchowo, szybko i bez ponoszenia dodatkowych wydatków przybyć do miejsca nauki, które ta osoba sama wybrała. Szczególną różnicę w stanie zatrudnienia i edukacji osób niepełnosprawnych można zauważyć w porównaniu miast i wsi w Polsce. Na wsiach można zauważyć niedostatki infrastruktury technicznej (drogi, transport publiczny, środki nowoczesnej komunikacji, dostęp do sieci informacyjnych) czy też infrastruktury społecznej (brak instytucji edukacyjnych i kulturalnych), co uwzględnione w jedno stanowi swoistą barierę. Wsie charakteryzują się małą liczbą zakładów pracy biorąc ogółem, w tym nadzwyczaj małą liczbą zakładów zainteresowanych zatrudnianiem osób niepełnosprawnych (zakładów pracy chronionej, firm i instytucji z otwartego rynku pracy).Według ostatniego spisu powszechnego procent z wykształceniem ponadpodstawowym był wśród osób niepełnosprawnych znacznie niższy niż w grupie osób sprawnych (47,8% w stosunku do 74,4%) i na ogół było to wykształcenie zasadnicze zawodowe (22%).1W miastach niepełnosprawni mężczyźni posiadają wyższe wykształcenie sześć razy częściej, a kobiety pięć razy częściej niż na wsi. Trzykrotnie częściej na wsi niż w mieście spotykamy osoby niepełnosprawne (mężczyzn i kobiety) z wykształceniem niepełnym podstawowym lub bez wykształcenia szkolnego.2
A jak wygląda w Polsce wsparcie Państwa dla osób niepełnosprawnych? Wyróżniamy w Polsce dwa rodzaje orzecznictwa nadające status osoby niepełnosprawnej – do celów pozarentowych oraz dla celów rentowych, które dają takiej osobie ulgi lub środki finansowe. Orzecznictwo rentowe prowadzone jest przez Lekarza Rzeczoznawcę KRUS, Lekarza Orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) oraz komisje lekarskie podległe: MON lub MSWiA. Orzecznictwo pozarentowe prowadzone jest przez Zespoły do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności. Można wyróżnić tu: Powiatowe Zespoły do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (PZON)(pierwsza instancja) jak również Wojewódzkie Zespoły do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (WZON) (druga instancja). PZON który działa w mieście na prawach powiatu może zostać nazwany – Miejskim Zespołem do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności. W orzeczeniu powiatowego zespołu (poza ustaleniem niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności) powinny być zawarte wskazania dotyczące m.in.: odpowiedniego zatrudnienia uwzględniającego psychofizyczne możliwości danej osoby; szkolenia, w tym specjalistycznego; zatrudnienia w zakładzie aktywności zawodowej; uczestnictwa w terapii zajęciowej; konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie danej osoby; korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji, przez co rozumie się korzystanie z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych świadczonych przez sieć instytucji pomocy społecznej, organizacje pozarządowe oraz inne placówki itd. W Polsce występuje również system wsparcia, którym objęte zostają osoby niepełnosprawne. Szczególną rolę przyznaje się tu Pełnomocnikowi do Spraw Osób Niepełnosprawnych oraz Państwowemu Funduszowi Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych jest funduszem celowym, którego środki przeznaczane są na rehabilitację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych.
Walka z dyskryminacją odbywa się na trzech zgodnych z prawem szczeblach – międzynarodowym, Wspólnotowym (Unia Europejska) oraz narodowym. Zainteresowanie problematyką osób niepełnosprawnych obecne jest na arenie międzynarodowej od połowy XX wieku. Wszystkie akty prawne miały na celu realną zmianę funkcjonowania osób niepełnosprawnych na poziomie edukacyjnym (dostępność edukacji), zawodowym (promocja aktywizacji zawodowej i zatrudniania), osobistym (status osoby niepełnosprawnej i wynikające z niego uprawnienia) i społecznym (podejmowanie ról społecznych, ograniczenie dyskryminacji). Wiele z nich znalazło swoje kontynuacje i uzupełnienia w ustawach krajowych. Pierwszym dokumentem była Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ustanowiona 10 grudnia 1948 roku. W artykule 2 tej deklaracji czytamy: „Każdy upoważniony jest do korzystania z wszystkich swobód ustanowionych w tej deklaracji bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, zapatrywania polityczne jak i inne: narodowość, pochodzenie społeczne, majątek, miejsce urodzenia orz innego rodzaju status”. W 1965 roku podpisano Międzynarodową Konwencję dotyczącą Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji. Służy ona jako odwołanie od prawa narodowego. W 1982 ONZ uchwaliło Światowy program działań na rzecz osób niepełnosprawnych, w 1993 Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, w 2001 Światowa Organizacja Zdrowia uchwaliła Międzynarodową Klasyfikację Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF), a w 2002 Kodeks Postępowania – zarządzanie niepełnosprawnością w miejscu pracy. Ponadto ONZ w 2006 roku uchwaliło Konwencję Praw Osób Niepełnosprawnych. Do dokumentów Rady Europy związanych z prawami osób niepełnosprawnych zaliczamy Europejską Konwencję Praw Człowieka z 1950, Europejską Kartę Społeczną (zrewidowaną) z 1996 oraz Plan działań Rady Europy dla promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: poprawianie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006–2015 uchwaloną w 2006 roku.
Wraz ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej wiążącymi stały się dla Polski akty prawa pierwotnego (traktaty) oraz prawa wtórnego (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje) dotyczące praw osób niepełnosprawnych oraz wyrównywania ich szans.
Do aktów prawa pierwotnego dotyczących osób niepełnosprawnych zaliczamy Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz Deklarację nr 22 załączoną do Aktu Końcowego Traktatu Amsterdamskiego dotyczącą Osób Niepełnosprawnych. Artykuł 13 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (uwzględniający zmiany wprowadzone traktatem z Nicei) w ustępie pierwszym stanowi, że „Bez uszczerbku dla innych postanowień niniejszego Traktatu i w granicach kompetencji, które Traktat powierza Wspólnocie, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, może podjąć środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną”. Artykuł 95 tego traktatu dotyczy zbliżenia przepisów państw członkowskich do siebie. W deklaracji nr 22 do traktatu amsterdamskiego przyjęto: „Konferencja uzgadnia, że przy wypracowaniu przedsięwzięć zgodnie z art. 95 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską organy Wspólnoty powinny uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych”. To oznacza, że zwalczanie dyskryminacji wobec osób niepełnosprawnych będzie się odbywało z pomocą instytucji unijnych a nie tylko wewnątrz państw członkowskich.
Do aktów prawa wtórnego zaliczamy Rozporządzenie (WE) nr 1107/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie praw osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowej podróżujących drogą lotniczą. Rozporządzenie to nakłada na przewoźników lotniczych zakaz (poza wyjątkami usankcjonowanymi prawem lub zasadami bezpieczeństwa) do odmowy osobie niepełnosprawnej przelotu, ze względu na jej niepełnosprawność. Osoby niepełnosprawne powinny mieć również zapewnioną pomoc w portach lotniczych jak i na pokładzie samolotu – w szczególności, pomoc ta powinna „[...]umożliwić osobom niepełnosprawnym oraz osobom o ograniczonej sprawności ruchowej przemieszczenie się z wyznaczonego punktu przylotu w porcie lotniczym do samolotu oraz z samolotu do wyznaczonego punktu odlotu z portu lotniczego, wraz z wejściem na pokład i zejściem z pokładu samolotu.[...]” jak również wszystkie informacje powinny być dostarczane w formach dostępnych dla osób niepełnosprawnych.
Innym aktem prawa wiążącego była Decyzja Komisji z dnia 21 grudnia 2007 r. dotycząca technicznej specyfikacji interoperacyjności w zakresie aspektu „Osoby o ograniczonej możliwości poruszania się” transeuropejskiego systemu kolei dużych prędkości (2008/164/WE).
Prawo europejskie operuje również szeregiem aktów prawa wtórnego jeżeli chodzi o zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Do aktów tych należą: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2204/2002 z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy państwa w zakresie zatrudnienia; Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy oraz Decyzja nr 1672/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006 r. ustanawiająca wspólnotowy program na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej – Progress.
Dyrektywa 2000/78/WE wskazuje zatrudnienie i pracę jako podstawowe elementy zapewniające równe szanse dla wszystkich. Przepisy Dyrektywy stosuje się do wszystkich osób, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, włącznie z instytucjami publicznymi.
W art. 1 Dyrektywy zawarto zamknięty katalog kryteriów dyskryminacji, na które składają się religia lub przekonania, niepełnosprawność, wiek i orientacja seksualna. Zasada równego traktowania w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z powodu niepełnosprawności. Dyrektywa stanowi, że dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce, gdy osoba jest traktowana mniej przychylnie, niż traktuje się inną osobę w analogicznej sytuacji. Przykładowo obie osoby mają podobne kwalifikacje i umiejętności natomiast pracodawca nie zatrudnia osoby niepełnosprawnej tylko dlatego że jest ona niepełnosprawna. Natomiast dyskryminacja pośrednia występuje, gdy przepisy lub praktyki mogą spowodować szczególnie niekorzystną sytuację dla osoby niepełnosprawnej, w porównaniu do innych osób. Dyskryminacja pośrednia występuje w formie zakamuflowanej, z tego względu czasem trudno jest zauważyć, czy wystąpiła. Dyrektywa jednak przewiduje wyjątek od ogólnej zasady. Jeżeli okaże się, że taki przepis, kryterium lub praktyka jest rzeczowo uzasadniona celem zgodnym z prawem, przy czym środki służące do osiągnięcia tego celu są poprawne to nie ma miejsca dyskryminacja. Ponadto w Dyrektywie uznano, że zachowanie polegające na zmuszaniu do dyskryminacji stanowi dyskryminację. Dyrektywa stanowi, że najważniejszym czynnikiem w walce z dyskryminacją osób niepełnosprawnych jest przyjęcie racjonalnych usprawnień uwzględniających potrzeby osób niepełnosprawnych, jednak środki podejmowane przez pracodawcę na ten cel nie mogą nakładać nieproporcjonalnie wysokich obciążeń.
W Polsce uchwalono na początku lat dziewięćdziesiątych Ustawę o rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (1991), powołano Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, w Konstytucji z roku 1997 art. 30,32 oraz 69 dotyczą osób niepełnosprawnych. W art.69 czytamy: „Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”. W 1997 roku zostały również uchwalone Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych oraz Karta Praw Osób Niepełnosprawnych.
W ciągu ostatnich lat można było odnotować wiele zmian w położeniu społecznym osób niepełnosprawnych w Polsce. Wprowadzone w latach 90-tych regulacje prawne, nowe rozwiązania organizacyjne i instytucjonalne zasady wspomagania tych osób, potencjał finansowy
PFRON zaczęły dawać wymierne w statystykach efekty. Wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku uruchomiło dużą pomoc finansową, którą zaczęto przeznaczać na osoby niepełnosprawne. W aglomeracjach miejskich jest wiele organizacji pozarządowych, które organizują szkolenia, warsztaty, staże dla osób niepełnosprawnych. Dokonująca się poprawa nie występuje jednak równomiernie w całym kraju. Im większe miasto tym większe możliwości, brak jednak takich centrów pomocy na wsiach. Możemy zauważyć wzrost poziomu akceptacji osób niepełnosprawnych w społeczeństwie, powoli zmniejsza się uciążliwość barier architektonicznych, przybywa szkół integracyjnych, ale ciągle jeszcze stosunkowo niska jest ich aktywność zawodowa i udział w życiu publicznym. Warto nadmienić, że nawet najlepsze uregulowania prawne niestety nie wpływają bezpośrednio na stereotyp osób niepełnosprawnych. Społeczne wykluczanie osób niepełnosprawnych jest zbyt powszechnym zjawiskiem. Pierwszy dokument mówiący o godności każdego człowieka został uchwalony w 1948 roku. Mimo że informacje o prawach człowieka są ogólnie dostępne, wciąż jeszcze można się spotkać z aktami nietolerancji w społeczeństwie. Często na ulicach można usłyszeć zwroty nawiązujące do osób niepełnosprawnych mówione w kontekście zwrócenia komuś uwagi na to że nie jest zdolny do zrobienia czegoś. Osoba niepełnosprawna słysząc takie zwroty może poczuć się napiętnowana. Jednak osoby, które to mówią nie zdają sobie często sprawy, że może to kogoś urazić. Często też używa się zwrotu „niepełnosprawny” zamiast niepełnosprawna osoba. Przykre to.
Bibliografia:
Miejski informator dla niepełnosprawnych mieszkańców Lublina. Stan prawny na 1 grudnia 2008 r., pod red. Domańska S., Kocot A, Lublin 2008.
Kutyło Ł., Krenz R., Zub M., Raport z badań. Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie lubelskim, WYG International, Warszawa 2009.
Wolski P., Utrata sprawności. Radzenie sobie z niepełnosprawnością nabytą a aktywizacja zawodowa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010.
Gąciarz B., Ostrowska A., Pańków W., Integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych w małych miastach i na terenach wiejskich uwarunkowania sukcesów i niepowodzeń, IFiS PAN, 2008.
Osoby z ograniczoną sprawnością na rynku pracy, Pod red. Brzezińskiej A., Woźniaka Z., Maja K., Wydawnictwo ACADEMICA SWPS, Warszawa 2007.
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/
Portal na którym w tej chwili znajdujesz się został wykonany dzięki dotacji Unii Europejskiej - Środki Przejściowe 2005 (TF2005/017-488.01.01.01) - w ramach projektu Akademia Obywatelska IV realizowanego w roku 2008. Portal, Akademia HF oraz pismo Opornik są jego kontynuacją.