"Za mojego życia warunki będą takie, jak obecnie: pokojowe i niezmącone. Ale przyszłość przyniesie mrok i nieszczęścia. Przestrzegałem was już przed tym". Ostatni testament polityczny Dalajlamy XIII.

Geograficznie Tybet jest uważany przez Encyklopedię Brittanica oraz UNESCO za część Azji Centralnej, jednak niektóre stowarzyszenia akademickie uważają ten obszar za część Azji Południowej. Tybet jest krajem historycznym na Wyżynie Tybetańskiej o powierzchni około 2,5 mln km2 obecnie na terytorium Chin, zajmuje Tybetański Region Autonomiczny oraz część regionu autonomicznego Xinjiang i prowincji: Qinghai, Gansu, Sichuan i Yunnan. Wyżyna Tybetańska uważana jest za najwyżej położony region Świata, noszący słusznie nazwę "Dachu Świata". Średnia wysokość krainy wynosi 4500 m n.p.m. Wznoszące się do ponad 8000 m n.p.m. lodowe masywy, z których wyrastają olbrzymie lodowce, są granicami kraju. Najwyższe obszary Tybetu: Himalaje, Karakorum, Pamir stanowią centra światowego alpinizmu. Brahmaputra i Indus mają swe źródła na Wyżynie Tybetańskiej. Liczne mniejsze rzeki stanowią główne szlaki komunikacyjne kraju. a te rzeki, które nie znajdują przejścia przez góry otaczające wyżynę, dostarczają wody niezliczonym jeziorom Tybetu. Przez wyżynę prowadzą cztery drogi wysokogórskie: Sichuan - Tybet, Quinghai - Tybet, Xinijang - Tybet, Yunnan - Tybet.

Powszechnie za przodków ludu tybetańskiego uważa się C'iangów, niechińskie plemiona koczownicze, które przez wiele wieków przed naszą erą pasły owce i bydło we wschodniej części Azji Środkowej aż po najdalsze północno-zachodnie granice Chin. Jeśli dziś umieścić Tybetańczyków w strukturze ras Azji Środkowej, to są oni częścią rasy tybetobirmańskiej. Jako podgrupa plemiona te należą do rasy mongolskiej, zasiedlającej Azję Środkową. Jednak od ponad dwóch tysięcy lat Tybetańczycy przyjęli bardzo niezależny kierunek rozwoju i szczególnie w ostatnich stuleciach nie mieli prawie żadnej styczności z inną ludnością poza niezbędnymi kontaktami z narodem chińskim, który jednak tylko w sporadycznych przypadkach prowadził do przemieszania ras. Z etnograficznego punktu widzenia można zaliczyć lud tybetański do ludów pierwotnych.
W VII wieku plemiona tybetańskie uległy zjednoczeniu w silne królestwo. W tym też czasie do Tybetu przeniknął buddyzm z Indii (II połowa VII wieku) za sprawą króla Srong - bcan - sgam - py. Buddyzm odegrał bardzo ważną rolę napędową kraju nie tylko w dziedzinie polityki zagranicznej, lecz także w stabilizacji w sferze religijnej, czego podstawą stały się wczesne klasztory. Od około XIV buddyzm tybetański stał się głównym czynnikiem kulturotwórczym Tybetu. Od XIII - XIV w. kraj przeżywał zależność od mongolskiej dynastii Yuan. Następnie po wyzwoleniu rozgrywały się tutaj liczne walki między szkołami buddyjskimi, w wyniku których zwyciężyła sekta Żółtych Czapek, która w XVII w. zaprowadziła w Tybecie teokratyczny system rządów. Lokalny rząd tybetański - kaszag - składał się z mnichów, zaś szefem państwa był najwyższy zwierzchnik religijny lamaizmu - dalajlama. Państwo pozostawało od XVIII w. w formalnej zależności od Chin mając autonomię wewnętrzną.

Tybet to kraj tantryczny. Zgodnie z tą nauką wszystkie rzeczy, zjawiska, formy życia i działania są ze sobą nierozerwalnie szczepione i wzajemnie jedne wplecione w drugie. Doktryna buddyzmu tybetańskiego łączy elementy mahajany i mantrajany. W tej specyficznej odmianie buddyzmu można również znaleźć elementy pradawnych wierzeń tybetańskich, które znane pod nazwą religii bon przybyły do Tybetu z północy, znane od dawna wśród rdzennych plemion Syberii i w Mongolii, łączyły cechy szamańskie. Wiara Tybetańczyków zakłada, że każda żywa istota, czy to roślina, czy zwierzę, człowiek czy bóstwo, musi po krótszym lub dłuższym istnieniu, które w przypadku bogów może trwać nawet tysiące lat, liczyć się ze swoim ponownym narodzeniem. To sprawia, że naród tybetański jest przyjaźnie nastawiony do wszystkiego co ich otacza, zarówno do roślin, zwierząt, ludzi, nawet do tych, którzy ich źle traktują. Mają pokojowe nastawienie do całego świata. Są ludźmi pobożnymi a zarazem kipiącymi radością, zamkniętymi w sobie, a jednocześnie energicznymi i żywotnymi. Miejscowości centralne, takie jak Lhasa czy Szigace oznaczały dla tybetańskiej ludności wiejskiej potężne metropolie, w których koncentrowały się boskie siły. Drogę prowadzącą z południowo zachodniej granicy chińskiej aż do serca Tybetu - Lhasy przebywano w największym trudzie marszem, trwającym nawet kilka miesięcy. Dzisiaj do tego miasta można dotrzeć nowoczesnymi środkami transportu.
Stolica Tybetu Lhasa skupiała najważniejsze obiekty kultu, pałac Potala - rezydencję dalajlamy, Dżo-k’ang - główną świątynię. Klasztor Bras - spungs świątynię Sakjamuni. Pałac Potala jest dawną rezydencją dalajlamów. Został wzniesiony na pólnocno-zachodnich peryferiach Lhasy, na wzgórzu dMar-po-ri. Ma 13 kondygnacji, jest wysoki na 110 m, jego powierzchnia liczy około 13 tys. m2. W swym obecnym kształcie był budowany w latach 1645 - 1694, za panowania Dalajlamy V i Sangs-rgjas-rgja-mc'o, regenta Tybetu. Został zamieniony na muzeum. Najstarszym zabytkiem literatury tybetańskiej jest inskrypcja z ok. 767 roku na słupie kamiennym u podnóża Potali, rezydencji dalajlamów.
Ważnym zabytkiem lamajskim u podnóża Himalajów jest w Xigaze klasztor Taszilhunpo: bkra-shis-lhun-po. Zbudowany został w roku 1447 roku. Był siedzibą panczenlamów. W 1972 roku w miejscowości Bylakuppe koło Kushalanagary w Indiach zbudowano emigracyjny odpowiednik klasztoru.
Według standardów prawa międzynarodowego Tybet na przełomie 1949 a 1950 roku był w pełni niepodległym państwem. Posiadał suwerenny rząd, jednostkę monetarną, system pocztowy. Naród tybetański posiadał własny język, prawo i zwyczaje. W 1913 roku poprzedni XIII Dalajlama ogłosił niepodległość Tybetu, a przed rokiem 1950 rząd tybetański podpisywał szereg układów międzynarodowych z takimi państwami jak Wielka Brytania, Mongolia i Nepal.
Natomiast w Chinach 21 września 1949 roku otwarto obrady sesji Ludowej Konsultatywnej Konferencji Politycznej Chin, która przekształciła się w Zgromadzenie Narodowe Chin. Uchwalono statut organizacyjny LKKP Chin, ustawę o organizacji Centralnego Rządu Ludowego Chińskiej Republiki Ludowej, ustawę o ustanowieniu stolicy państwa w Pekinie. Na sesji 30 września 1949 roku wybrano Centralny Rząd Ludowy Chińskiej Republiki ludowej (ChRL). Na czele państwa stanął Mao Tse-tung, a funkcję kierowniczą przejęła Komunistyczna Partia Chin. Nowe Państwo zostało natychmiast uznane przez ZSSR. Gdy tylko zawisła czerwona flaga Chińskiej Republiki Ludowej, rozpoczęły się przymusowe wiece, których celem była polityczna indoktrynacja i reedukacja ludności. Chiny - wielkie imperium, w którym zakotwiczyła się mała enklawa spokoju i pojednania z przyrodą, przyjęło za swój system polityczny komunizm. Dwa państwa, które przez wiele setek lat współistniały obok siebie niczym lew i jagnię, stanęły nagle w opozycji, gdyż wartości, które wcześniej były cenione, nagle stały się niczym wobec wymagań systemu totalitarnego. Chiny zaczęły kontrolować wszystkie dziedziny życia społecznego i osobistego obywateli i wpływać na nie.

10 grudnia 1948 roku uchwalona została przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. W artykule 18 Deklaracji czytamy: Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów. W pracach nad tekstem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka brał udział między innymi przedstawiciel Chin - Peng Chung Chang. W tej chwili większość prawników zajmujących się prawem międzynarodowym uważa ją za prawo zwyczajowe, z czego wnioskują jej powszechne obowiązywanie.

Niespełna dwa lata później dnia 7 października 1950 roku Chińska Armia rozpoczęła najazd przekraczając granicę Tybetu. Wobec sukcesów chińskich, rząd Dalajlamy zmuszony został ustąpić. Tybet został siłą anektowany do Chińskiej Republiki Ludowej, co znaczy zagarnięcie, przyłączenie przez jedno państwo całości lub części terytorium innego państwa, najczęściej przy użyciu siły lub w wyniku wygranej wojny. W prawie międzynarodowym takie działanie jest niedozwolone.

Znanym podejściem władz komunistycznych do kontroli nad człowiekiem jest zlikwidowanie oznak religijności - siłą. Jak w każdym kraju socjalistycznym Chiny rozpoczęły wdrażanie nowej religii zwanej komunizmem. Religii anty-kulturalnej i anty-religijnej.
Chiny zaczęły negować rodzimą genezę kultury tybetańskiej. Oficjalna historiografia maoistowska dowodziła, iż rozwijała się ona głównie dzięki zapożyczeniom z wyższej kultury chińskiej. Stwierdzono, iż Tybetańczycy stanowią jedną z licznych narodowości Chin, a Tybet jest częścią Chin od czasów pradawnych oraz [...] zajmuje rozległe terytorium, lecz jest słabo zaludniony. Jego ludność powinna wzrosnąć z 2-3 milionów w chwili obecnej do 5-6 milionów, a następnie nawet do 10-12 milionów.
Nawiązując do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, której Chiny były sygnatariuszem i jej 18 artykułu - w okresie maoistowskim o wiele łatwiej przytoczyć przykłady nietolerancji niż tolerancji, nie tylko odnośnie Tybetu, także na terytorium całej ChRL. Zaczęto niszczyć świątynie buddyjskie, obiekty kultu Konfucjusza i klasztory taoistyczne, najpierw podczas akcji powszechnego wytapiania stali, kiedy przetapiano posągi buddyjskie, później podczas tworzenia "komun ludowych", kiedy zmuszano mnichów do pracy fizycznej, wreszcie podczas "rewolucji kulturalnej", kiedy nawet historyczna wartość zabytków nie ochroniła większości z nich przed destrukcją ze strony hongweibinów. W 1959 roku ludność tybetańska zorganizowała powstanie przeciwko władzom chińskim. Jedyna opublikowana liczba dotycząca Tybetańczyków zabitych podczas powstania Lhaskiego i jego następstw pochodzi ze źródeł oficjalnych. W broszurce opatrzonej napisem "tajne", wydanej w Lhasie 1 października 1960 roku przez departament polityczny Tybetańskiego Okręgu Wojskowego, napisano: Od końca marca do dnia dzisiejszego zlikwidowaliśmy już ponad 87 000 wrogów. Dalajlama, duchowy i polityczny przywódca Tybetu, w roku 1959 został zmuszony do opuszczenia Tybetu. Uciekł do Indii, za nim podążyło 100 000 Tybetańczyków, w następnych latach kolejne tysiące. W Dharamsali, niewielkim miasteczku na północy Indii Dalajlama wraz z najbliższymi współpracownikami założył Tybetański Rząd Emigracyjny. W 1965 roku ustanowiony został Tybetański Region Autonomiczny (TAR), który praktycznie nie ma korelacji ani z geograficznym pojęciem Tybetu, ani z pojęciem autonomii.
Do dnia dzisiejszego w Tybecie łamane są podstawowe prawa człowieka: wolność wypowiedzi, wyznawania religii, wolności zgromadzania się i stowarzyszania. Jak donoszą organizacje broniące praw człowieka, obecnie w Tybecie przetrzymywani są liczni więźniowie polityczni, wśród nich XI Panczenlama - drugi po Dalajlamie hierarcha szkoły Gelukpa buddyzmu tybetańskiego, który został uwięziony w wieku zaledwie 6 lat. Torturowanie więźniów politycznych jest zjawiskiem powszednim. W 2003 roku po raz pierwszy od wielu lat wykonano wyrok kary śmierci za przestępstwo polityczne.

Na początku 1987 roku Dalajlama pojawił się w Waszyngtonie, aby wystąpić przed podkomisją Praw Człowieka Kongresu. 21 września przedstawił to co miało być nazwane pięcio-punktowym planem pokojowym - buddyjską kartą Tybetu:
1. Tybet powinien być uznany za strefę pokoju, cały płaskowyż powinien być obszarem bez niszczycielskich broni. Powinno być zabronione nawet pokojowe wykorzystanie energii atomowej z powodu zanieczyszczenia, jakie powoduje. Tybet powinien się stać największym na świecie rezerwatem przyrody, w którym byłoby chronione rośliny i świat zwierzęcy, środowisko naturalne wyłączone spod eksploatacji, a rozwój społeczny dostosowany do potrzeb i możliwości ludzi. Dzięki czynnemu popieraniu pokoju wojska indyjskie będą mogły opuścić swe pozycje defensywne na granicy himalajskiej i będzie możliwe przywrócenie zaufania. Wszakże wstępnym warunkiem takiego zaufania byłoby wycofanie wojsk chińskich z Tybetu.
2. Chiny muszą zaprzestać przesiedlania swej ludności - czyli swego "ukradkowego rozwiązania ostatecznego" - które zagraża samemu istnieniu Tybetu. Jeśli to nie nastąpi, Tybetańczycy będą wkrótce niczym więcej niż atrakcją turystyczną i reliktem szczytnej przyszłości.
3. Powinny być szanowane prawa człowieka i swobody demokratyczne. Tybetańczycy stali się we własnym kraju obywatelami drugiej kategorii w systemie całkowitego apartheidu.
4. Środowisko naturalne winno być zrekultywowane. Świat zwierzęcy Tybetu został niemal całkowicie wytępiony i wyrządzono niepowetowaną szkodę temu, co niegdyś było rezerwatem nieskażonego pustkowia.
5. Powinny być rozpoczęte poważne negocjacje z Chińczykami, dotyczące nie tylko przyszłości Tybetu, lecz także stosunków między Tybetańczykami i Chińczykami.

Tybetańczycy walczą o swoją wolność bez stosowania przemocy. Jest to coś nowego na tej planecie i jest czymś jedynym w swoim rodzaju, walka ta jednak pochłonęła około 1,2 miliona Tybetańczyków, tysiące zostało uwięzionych i poddanych torturom za przekonania religijne i polityczne, zniszczonych zostało ponad 6 tysięcy buddyjskich klasztorów - ważnych ośrodków religijnych, naukowych i medycznych.
Kiedy pięciopunktowy plan pokojowy dostanie szansę na zrealizowanie?
Dwadzieścia jeden lat minęło od przedstawienia owego planu. Czy w kwestii Tybetu coś się zmieniło przez ten czas? Czy gdyby Tybetańczycy uciekli się do przemocy, nie byliby już niczym wyjątkowym?


Bibliografia:
Encyklopedia Multimedialna PWN.
Craig M., Kundun dusza Tybetu, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1999.
Snellgrove D., Richardson H., Tybet - zarys historii kultury, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1978.
Uhlig H., Tybet. Kraj zakazany otwiera swoje wrota, Wydawnictwo PIW, Warszawa 1999.
Warszyńska J.,Geografia turystyczna świata, cz. II, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2000.
http://ratujtybet.org/
http://www.stosunki.pl/main2021,2,yvp.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Tibet